Efes Antik Kenti yazımızda, Efes’in görkemli geçmişi, eşsiz mimarisi ve kültürel mirası ile hayran bırakan detaylarını keşfedeceksiniz.
Efes, modern Türkiye’de, iyi korunmuş kalıntılarıyla bilinen antik bir liman kentidir. Bir zamanlar Akdeniz bölgesinin en önemli Yunan kenti ve ticaret merkezi olarak kabul edilen Efes, tarih boyunca birçok saldırıya uğramış ve birçok kez el değiştirmiştir. Aynı zamanda erken Hristiyanlığın yayılmasında önemli bir rol oynamış ve günümüzde hem arkeolojik bir alan hem de Hristiyanlar için bir hac merkezi olarak önemini korumaktadır.
Efes Antik Kenti Nerededir?
Efes, modern Türkiye’nin batı kıyısında, Ege Denizi’nin eski Kaystros Nehri ile birleştiği yerde, İzmir’in yaklaşık 80 kilometre güneyinde yer alır.
Efsaneye göre, Efes, İon prensi Androklos tarafından M.Ö. 11. yüzyılda kurulmuştur. Efsane, Androklos’un yeni bir Yunan yerleşimi ararken, Delphi kâhinlerinden rehberlik aldığını ve kâhinlerin ona yeni yerleşim yerini bir domuz ve bir balığın göstereceğini söylediğini anlatır. Bir gün Androklos, açık ateşte balık kızartırken, bir balık tavadan fırlayarak yakındaki çalılara düşer ve kıvılcımlar çalılara sıçrayarak onları ateşe verir. Bu sırada vahşi bir domuz dışarı fırlar. Kâhinlerin bilgece sözlerini hatırlayan Androklos, yeni yerleşimini bu çalıların bulunduğu yere kurar ve buraya Efes adını verir.
Bir diğer efsane ise, Efes’in kadın savaşçı bir kabile olan Amazonlar tarafından kurulduğunu ve şehre kraliçeleri Efesia’nın adının verildiğini söyler.
Artemis Tapınağı
Efes’in antik tarihi büyük ölçüde kayıtlara geçmemiştir ve belirsizdir. Bilinen, M.Ö. 7. yüzyılda Efes’in Lidya Kralları’nın yönetimi altına girdiği ve erkeklerle kadınların eşit fırsatlara sahip olduğu bir şehir haline geldiğidir. Ayrıca, ünlü filozof Heraklitos’un doğum yeridir.
M.Ö. 560-547 yılları arasında hüküm süren Lidya Kralı Kroisos, Efes’teki Artemis Tapınağı’nın yeniden inşasını finanse etmesiyle ünlüdür. Artemis, av, bekaret, doğum, vahşi hayvanlar ve doğanın tanrıçasıydı. Aynı zamanda Yunan tanrıçaları arasında en çok saygı görenlerden biriydi. Modern kazılar, Kroisos tapınağından önce üç daha küçük Artemis tapınağının bulunduğunu ortaya çıkarmıştır.
M.Ö. 356 yılında, Herostratos adında bir adam Artemis Tapınağı’nı yaktı. Efesliler tapınağı yeniden inşa ederek daha da büyüttüler. Tapınağın Parthenon’un dört katı büyüklüğünde olduğu tahmin edilmektedir ve bu tapınak Dünya’nın Yedi Harikası’ndan biri olarak kabul edilmiştir. Tapınak daha sonra yok edilmiştir ve bir daha yeniden inşa edilmemiştir. Günümüzde tapınaktan geriye çok az şey kalmıştır; kalan parçaların bir kısmı, Kral Kroisos’un imzasını taşıyan bir sütun da dahil olmak üzere, British Museum’da sergilenmektedir.
Efes Antik Kenti – Lysimakhos Dönemi
M.Ö. 546 yılında Efes, Anadolu’nun geri kalanıyla birlikte Pers İmparatorluğu’nun kontrolüne girdi. Efes, diğer İon şehirleri Pers yönetimine karşı isyan ederken bile gelişmeye devam etti. M.Ö. 334 yılında, Büyük İskender Persleri yendi ve Efes’e girdi. İskender’in ölümünden sonra, generallerinden Lysimakhos şehri devraldı ve adını Arsineia olarak değiştirdi.
Lysimakhos, Efes’i iki mil uzağa taşıyarak yeni bir liman ve yeni savunma duvarları inşa etti. Ancak Efesliler yerlerinden ayrılmak istemedi ve evlerinde kalmaya devam ettiler; ta ki Lysimakhos onları zorla taşımaya zorlayana kadar. M.Ö. 281 yılında Lysimakhos, Korupedyon Savaşı’nda öldü ve şehir tekrar Efes olarak adlandırıldı.
M.Ö. 263 yılında, Efes, Mısır egemenliğine girdi ve Seleukos İmparatorluğu’nun büyük bir kısmıyla birlikte Seleukos Kralı Antiochos III tarafından M.Ö. 196 yılında geri alındı. Ancak, Magnesia Savaşı’nda yenilgiye uğradıktan sonra Efes, Pergamon yönetimine geçti.
Efes Antik Kenti – Roma Yönetimi
M.Ö. 129 yılında, Pergamon Kralı Attalos, vasiyetinde Efes’i Roma İmparatorluğu’na bıraktı ve şehir, bölgesel Roma valisinin merkezi oldu. Sezar Augustus’un reformları, Efes’i en parlak dönemine taşıdı ve bu dönem üçüncü yüzyıla kadar sürdü.
Bugün görülebilen Efes harabelerinin çoğu, örneğin büyük tiyatro, Celsus Kütüphanesi, agora ve su kemerleri, Augustus’un hükümdarlığı döneminde inşa edilmiş veya yeniden inşa edilmiştir.
Tiberius döneminde, Efes bir liman kenti olarak daha da gelişti. İnsan yapımı liman ve antik Kral Yolu üzerinden gelen kervanlardan gelen büyük miktarda malın gelmesi ve gitmesi için bir iş bölgesi açıldı. Bazı kaynaklara göre, Efes o dönemde kültür ve ticaretin kozmopolit bir merkezi olarak Roma’dan sonra ikinci sıradaydı.
Efes’te Hristiyanlık
Efes, Hristiyanlığın yayılmasında hayati bir rol oynadı. M.S. 1. yüzyıldan itibaren, Aziz Paul ve Aziz Yuhanna gibi tanınmış Hristiyanlar Efes’i ziyaret ederek Artemis kültlerine karşı çıkarak birçok Hristiyanı kazandılar. Meryem Ana’nın, Efes’te Aziz Yuhanna ile birlikte son yıllarını geçirdiğine inanılır. Onun evi ve Yuhanna’nın mezarı bugün ziyaret edilebilir.
Efes, Yeni Ahit’te birçok kez geçmektedir ve yaklaşık M.S. 60 yılında yazıldığı düşünülen Efesliler kitabının, Aziz Paul’un Efesli Hristiyanlara yazdığı bir mektup olduğu düşünülmektedir, ancak bazı bilim adamları bu kaynağı sorgulamaktadır.
Her Efesli, Paul’un Hristiyan mesajına açık değildi. Elçilerin İşleri kitabının 19. bölümünde Demetrios adında bir adamın başlattığı bir ayaklanma anlatılır. Demetrios, Artemis’in suretini taşıyan gümüş paralar yapıyordu. Paul’un tanrıçasına yönelik saldırılarından bıkan ve Hristiyanlığın yayılmasının ticaretini mahvedeceğinden korkan Demetrios, Paul ve müritlerine karşı büyük bir kalabalığı kışkırttı. Ancak Efesli yetkililer Paul ve müritlerini korudu ve sonunda Hristiyanlık şehrin resmi dini haline geldi.
Efes Anti Kenti – Çöküş Dönemi
M.S. 262 yılında, Gotlar Efes’i ve Artemis Tapınağı’nı yok etti. Şehirde bazı restorasyon çalışmaları yapıldı ancak hiçbir zaman eski görkemine kavuşamadı. M.S. 431 yılında, Meryem Ana’yı Tanrı’nın annesi olarak onaylayan bir konsey, Meryem Ana Kilisesi’nde toplandı.
İmparator Theodosius döneminde, Artemis’in tüm izleri silindi. İbadet özgürlüğü yasaklandı, okullar ve tapınaklar kapatıldı ve kadınların daha önce sahip oldukları birçok hak ellerinden alındı. Artemis Tapınağı yok edildi ve kalıntıları Hristiyan kiliselerini inşa etmek için kullanıldı.
Bizans döneminde, Büyük Konstantin Hristiyanlığı tüm Roma’nın resmi dini ilan etti ve Konstantinopolis’i Roma Doğu İmparatorluğu’nun başkenti yaptı. Bu durum, limanı sürekli olarak dolan ve haliyle zayıflayan bir şehir olan Efes’i kendi başına ayakta kalmaya zorladı.
Şehir, ikonik ibadet yerlerine bağlı olarak ekonomisini ayakta tutmaya çalıştı. Ancak, Efes limanı kullanılamaz hale gelmişti ve şehri gerçekten ayakta tutmak için yapılabilecek pek bir şey kalmamıştı.
M.S. 6. ve 7. yüzyıllarda, büyük bir deprem ve limanın sürekli çökmesi Efes’i eski ihtişamından uzaklaştırdı ve Arap istilaları, Efes nüfusunun büyük bir kısmını kaçmaya ve yeni bir yerleşim yeri kurmaya zorladı. Efes, Selçuk Türkleri döneminde kısa bir büyüme ve inşaat dönemi yaşasa da, sürekli olarak gerilemeye devam etti.
Osmanlı İmparatorluğu, 15. yüzyılda Efes üzerinde son kontrolü ele aldı; ancak şehir zor durumdaydı, limanı neredeyse işe yaramaz hale gelmişti. Yüzyılın sonunda, Efes Antik Kenti terk edildi ve mirası, arkeologlar, tarihçiler ve her yıl bölgedeki antik kalıntıları görmek için akın eden binlerce ziyaretçiye kaldı.
